1. YÜKLEMİNE GÖRE CÜMLELER:
a)İsim (ad) Cümlesi:
Yüklemi isim olan cümlelere denir.
*Ne güzel komşumuzdun sen Fahriye abla >komşu –i—di—n
* Bence dinin gibi küfrün de mukaddesti Senin
* Burada vefa yok
* Bu yaptıklarım Senin içindir
Not: Bazı isim cümlelerinde ekfiil düşebilir.
*Bizimkiler çok iyi (dir)
*Bu yıl ayakkabılar pahalı (imiş)
Not: Yüklemi hem isim hem de fiil olarak kullanılabilen (ortak köklü ve sesteş kelimeler)kelimelerin isim mi fiil mi olduğunu anlamak için cümledeki kullanımına bakmak gerekir.
*Sende ders notları varmış (var imiş) (isim cümlesi)
*En sonunda varmışsın bir Erzincanlıya (fiil cümlesi)
b)Fiil (Eylem)Cümlesi :
Yüklemi çekimli bir fiilden kurulu cümlelere fiil cümlesi denir.
Fiil cümlelerinde yüklem haber ya da dilek kiplerinden biriyle çekimlenir.
İsim cümleleri de ekeylem olabilir.
*Sana çirkin dediler, düşmanı oldum güzelin<(Görülen geçmiş zamanla çekimlenmiş )
*Kahpelendin de garez bağladım ahlaka bile (Görülen geçmiş zamanla çekimlenmiş)
*Suya versin bağban gülizarı zahmet çekmesün (Emir kipi)
*Artık buradan gitmeliyim (Gereklilik kipiyle çekimlenmiş)
Not :Fiilimsilerin yüklem olduğu cümleler isim cümlesidir.
*Amacım buradan gitmekti. (isim cümlesi )
*Eski bir tanıdığıydı. (isim cümlesi)
2.ANLAMLARINA GÖRE CÜMLELER:
a)Olumlu Cümle :
Yüklemin bildirdiği eylemin yapıldığını, gerçekleştiğini ya da gerçekleşebileceğini belirten cümleler olumludur.Dilimizdeki isim ve fiil soylu sözcüklerin hepsi olumludur.Bunlar bazı eklerle ya da sözcüklerle olumsuz biçime sokulur.
*O günler çok güzeldi (olumlu isim c)
*Hep seni bekledim (olumlu fiil cümlesi)
*Kalbimi çalan buydu (olumlu isim cümlesi)
b)Olumsuz Cümle:
Yüklemin bildirdiği işin gerçekleşmediğini anlatan cümleler olumsuzdur.
Olumlu isim cümlesi yok, değil, ya da sız ekiyle olumsuz yapılır.
*Kapını çalan bendim (olumlu isim cümlesi)
*Kapını çalan ben değildim (olumsuz isim cümlesi)
*Dışarıda birkaç kişi vardı (olumlu isim cümlesi)
*Dışarıda hiç kimse yoktu (olumsuz isim cümlesi)
*O, çok güçlüydü (olumlu isim cümlesi)
*O, çok güçsüzdü (olumsuz isim cümlesi)
*Eve gelmiş (olumlu fiil cümlesi)
*Eve gelmemiş (olumsuz fiil cümlesi)
Not: Bir cümlenin yükleminde olumsuzluk bildiren ek ya da sözcük yoksa cümle biçimce olumludur.Bir cümlenin yükleminde olumsuzluk bildiren ek ya da sözcük varsa cümle biçimce olumsuzdur.
* Yarın size geliyoruz (Biçiminde ve anlamca olumlu)
*Yarın size gelmiyoruz (Biçiminde ve anlamca olumsuz)
Not2:Biçimde olumlu her cümle, anlamca olumlu olmayabilir.
* Haydi bu işi yapabilirsen yap (yapamazsın ) (Biçimce olumlu, anlamca olumsuz cümle)
*Gel de bu işin içinden çık (Çıkamazsın) (Biçimce olumlu, anlamca olumsuz)
* Ne arayanım var ne de soranım (yok) (Biçimce olumlu, anlamca olumsuz)
Not3:Bir cümlede olumsuzluk bildiren ek ya da sözcük tekse, o cümle biçimce de anlamca da olumsuzdur. Bir cümlede olumsuzluk bildiren ek ya da sözcük iki tane ise o cümle biçimce olumsuz, anlamca olumludur.
*Hala yanıma gelmiş değil (gelmemiş) (Biçimce ve anlamca olumsuz cümle)
*Böyle yapmayın (Biçimce ve anlamca olumsuz cümle)
*Seni sevmiyor değilim (seviyorum) (Biçimce olumsuz, anlamla olumlu)
C)Soru Cümlesi :
Bir duygu veya düşünceyi soru yoluyla açıklayan cümlelere soru cümlesi denir.
Dilimizde soru anlamı soru sıfatıyla, soru zamiriyle, soru zarfıyla veya soru edatıyla sağlanabilir.
*Dün beni arayan sen miydin? (soru anlamı soru edatıyla sağlanmış.)
*Bize ne zaman geleceksin?(soru anlamı soru zarfıyla sağlanmış)
*Bana ne aldın?(soru anlamı soru zamiriyle sağlanmış)
*Hangi okulda çalışıyorsun? (soru anlamı soru sıfatıyla sağlanmış)
Soru cümleleri gerçek ve sözde soru cümlesi olmak üzere iki gurupta incelenebilir.
Gerçek soru cümleleri mutlaka cevap gerektirirken sözde soru cümleleri gerektirmez.
*Okula neden gelmedin? (Gerçek soru cümlesi )
*Dersi anlıyor musunuz?(Gerçek soru cümlesi)
*Beni soran kim? (Gerçek soru cümlesi)
*Hiç üzülmez olur muyum? (sözde soru cümlesi)
*Onu ben mi dövmüşüm? (sözde soru cümlesi)
*Şu kitabı bana verir misin? (sözde soru cümlesi)
Ünlem cümlesi :
Özlem, sevinç, heyecan, korku, üzüntü, onaylama… gibi değişik duygular anlatan cümlelere denir.
*Eyvah, ne yer ne yar kaldı!
*Neydi o güzellik öyle!
*Süper bir iş buldum!
e)Emir (Buyruk) Cümlesi:
Yüklemi emir kipiyle çekimlenmiş cümlelere emir cümlesi denir
Emir kipinin 1.tekil ve 2. çoğul çekimleri yoktur. Emir kipinin çekimi şöyledir.
(Ben) --- (biz) ---
(sen) yap (siz) yapın, yapınız
(o) yapsın (onlar) yapsınlar
* Oraya gitme
*Derse zamanında giriniz
*Buraya gelsinler
*Şuraya otur
Not1: – acak, - ecek ekiyle çekimlenmiş bazı fiiller emir anlamı taşıyabilir.
*Bu kitabı okuyacaksın (oku)
*Hemen yanıma geleceksin.(gel)
Not2: Yüklemi emir kipiyle çekimlenmiş cümlelerden bazıları emir anlamını yitirerek rica, hatırlatma, dilek …anlamları taşıyabilir.
*Sağlık olsun *Allah kazadan korusun *Kusurumuzu hoşgörün *Sen ona bakma
f)Gereklilik Cümlesi :
Yüklemi gereklilik kipiyle (-malı-meli )çekimlenmiş cümlelere gereklilik cümlesi denir. Eylemin yapılması gerektiğini anlatır.
*Bu sınavı kazanmalısınız.
*Soruları hızlı çözmelisiniz
Not :Bazı cümlelerde yüklem gereklilik kipiyle çekimlenmediği halde, gereklilik anlamı bulunabilir.
*Bol bol paragraf çözmeniz gerek (çözmelisiniz)
*Bir çare bulmam lazım (bulmalıyım)
*Onu görmem icap ediyor (görmeliyim)
g)İstek Cümlesi :
Yüklemi istek kipiyle (-e-a-ayım-alım) çekimlenmiş cümlelere denir.
*Biraz meyve alayım
*Kapıyı açık bırakmayasın
*Haydi biraz gezelim
h)Dilek Cümlesi :
Yüklemi dilek –şart kipiyle (-se-sa-)çekimlenmiş cümlelere denir.
*Oraları da görsem
*Şu okul bir bitse
Şart Cümlesi:
Yan cümlesi dilek – şart kipiyle çekimlenmiş cümlelerdir.
*Kitabı alırsam okurum
*Evden çıkabilirsem size de uğrarım.
* Okursan iyi bir yere gelirsin
3.ÖĞELERİN İN DİZİLİŞİNE GÖRE CÜMLELER
Kurallı Cümle :
Yüklemi Sonda bulunan cümlelere kurallı (düz) cümle denir.
*Yarın size geleceğim
*Şiirin hasını ayak seslerinde tanırım
*Ne zaman bir köy türküsü duysam şairliğimden utanırım
b)Kuralsız (Devrik ) Cümle :
Yüklemi sonda bulunmayan cümlelere denir.Bu tür cümleler anlatım bakımından bozuk değildir.
*Ne diyeceksin bu konuyla ilgili
*Görüyorum seni
C)Eksiltili Cümle :
Yüklemi söylenmemiş cümlelere denir.
*Toprağı taşlı yerden (olacaksın)kızı kardeşli yerden (olacaksın)
*Kısa bir sessizlik (oluyor) sonra müzik başlıyor.
*İnsanı mest eden güzelliği …(var)
d)Parantez Cümlesi :
İçerisinde arasöz veya aracümle bulunan cümlelere denir. Arasözler cümlenin anlamını güçlendirmek veya bir açıklama yapmak amacıyla cümlenin akışı kesilerek araya alınan sözlerdir.
Arasözler iki virgül iki kısa çizgi ya da parantezler arasında gösterilir.
*Bu kadın evin hizmetçisi çok iyi kalpli bir insandı (arasöz)
*İyi çalışan öğrenciler emin ol sınavı kazanır. (aracümle)
*Yahya Kemal siz de biliyorsunuz neo-klasik bir şairdir (aracümle)
YAPILARINA GÖRE CÜMLELER
Cümleler yapılarına göre 3 gurupta ayrılır.
A)Basit cümle
B)Birleşik cümle
C)Sıralı cümle
A)BASİT CÜMLE:
Tek yüklemi bulunan tek yargı bildiren cümlelerdir.
*Çalıkuşu, Damga, Acımak, Bir Kadın Düşmanı, Dudaktan, Kalbe romanları R.N. Güntekin’ e aittir.
*Seninle bir daha görüşmeyeceğim.
*Halit Ziya Uşaklıgil, Servet-i Fünün edebiyatının en büyük romancısıdır.
*İkinci Yeni sanatçıları şiiri soyutlaştırmışlardır.
B)BİRLEŞİK CÜMLE:
Birleşik cümleleri dört gurupta incelenir.
1)GİRİŞİK BİRLEŞİK CÜMLE:
İçinde fiilimsi (isim fiil, sıfat fiil, zarf fiil)bulunan cümlelere denir.Fiilimsinin yer aldığı bölüme yan cümle asıl yüklemin bulunduğu bölüme de temel cümle denir. Bir cümlede kaç tane fiilimsi varsa o kadar yan cümle var demektir.
*Beni soranı, gördün mü? (Yan cümlecik Temel cümlenin b.li nesnesidir.)
*çalışan kazanır. (Yan cümlecik temel cümlenin öznesidir.)
*Seni görünce mutlu oluyorum. (Y.C.T.C nin Z.T dir.
*Seni seven insanları sen de sev.(Y.C.T.C nin B.li Nesnesidir.)
*Beni dinleyin herkese teşekkür etmek istiyorum
ÖRNEK Aşağıdakilerden hangisinde dizeler basit cümle oluşturmaktadır.
A)Mustafa Kemal barış olmuş. Gürül gürül akan ırmaklarda
B)Mustafa Kemal özgürlük olmuş Özgürlük diye çarpan yüreklerde
C)Mustafa Kemal bereket olmuş Uzanıp giden bu topraklarda
D)Mustafa Kemal türkü olmuş İnanmış
E)Mustafa Kemal ülkü olmuş
2)İç içe Birleşik Cümle (Kaynaşık Cümle):
Bir cümle başka bir cümlenin içinde yer alır ve onun bir öğesi olursa buna iç içe birleşik cümle denir.İç cümle temel cümlenin öznesi, nesnesi ya da başka bir öğesi olabilir.
*Ben gidiyorum. dedi. (iç cümle temel cümlenin nesnesi
iç cümle TC
*Ben büyüdüm, diyorsun. (iç cümle temel cümlenin
i.c TC
nesnesi durumundadır)
*Adam: beni burada bekleyin. dedi.( iç cümle temel cümlenin nesnesi durumundadır)
3)Şartı Birleşik Cümle:
Yan cümleciği – se,mi ile kurulan ve temel cümlenin gerçekleşip gerçekleşmeyeceğini koşula (şarta) bağlayan cümledir.
*Görürsem söylerim.
*Çalışmadın mı başarılı olamasın.
*Sen gelirsen ben de gelirim.
4) Ki’li BİRLEŞİK CÜMLE:
Ki bağlacıyla birbirine bağlanan cümlelere denir.
* Benimle konuş ki seni anlayayım.
* Dürüst ol ki insanlar sana güvensin.
* Düzenli çalış ki kazanasın.
* Şiir o kadar güzel okudu ki şaşırdım kaldım.
SIRALI CÜMLE:
İçinde birden çok tamamlanmış yargı bulunan cümlelere denir.Sıralı Cümleler 2 gurupta incelenir.
1)Bağımlı Sıralı Cümle
Öğrenilen en az biri ortak olan sıralı cümlelerdir.
* Yaşlı kadın buraya kadar geldi sizi sordu (özne ortak)
*Beni aramış ama bulamamış (özne ve nesne ortak)
*Türkiye de bu kitabı bastırmış satmıştı. (özne DT, N ortak)
*Onu bana beni ona şikayet eder. (yüklem ortak)
*Yazın Antalya ya gider orada gezerdik (özne ve zarf tümleci ortak )
2)Bağımsız Sıralı Cümle :
Öğelerinden hiçbiri ortak olmayan cümlelerdir.
*Evden sessizce çıktık sokakta lambalar yanmıyordu
*Yağmur durmuştu yollar çamurdan görünmüyordu
* O geziyordu ben çalışıyordum
*Deneme başka şeydir felsefe başka şeydir.
Not: Bazı kaynaklar ama fakat çünkü gibi bağlaçlarla birbirine bağlayan cümleleri bağlı cümle olarak kabul eder.
*Bu işe başlıyorum;ama bugün bitiremem.
*Sabahı severiz; çünkü gündüzün başlangıcıdır.
