Her derde deva katalizörlerin genelde metal olmasina aliskiniz. Gercekten de söyle bir bakildiginda, metal demeyelim de, inorganik katalizörlerin, organik katalizörlere göre cok daha fazla oldugunu söyleyebiliriz sanirim.
Son zamanlarda ise organik katalizörlere, kisaca organokatalizörlere,(bir harf kisa ama yine de kisa.
.), cevresel nedenlerle artan bir egilim söz konusu.
DMAP, yani 4-Dimetilamino piridin gecmisi biraz eski olan bir organokatalizör.
Ilk kez 1967 yilinda, iki Rus kimyaci, Litvinenko ve Kirichenko tarafindan, m-kloro anilinin benzoillenmesi tepkimesinde piridin yerine DMAP kullanildiginda, tepkimenin 10000 kez daha hizli gerceklestigini bulmalari ile sahneye cikan DMAP, günümüzde, alkollerin, aminlerin, fenollerin, enolatlarin, asetillenmesinde siklikla ve basari ile kullanilmaktadir. Özellikle sterik olarak kalabalik ücüncül alkollerin asetillenmesinde, bazik kosullarda herhangi bir tepkime gerceklesmezken, katalitik miktarda DMAP kullanilmasi sonucu tepkime tikir tikir islemektedir.
Sonuc olarak DMAP sayesinde, oldukca yumusak kosullarda (oda sicakligi ve nötre yakin pH larda) asetilleme islemi kolayca gerceklesmektedir.
DMAP'i piridinden ayri kilan ise para konumundaki dimetil amino grubunun, piridin halkasindaki nitrojen atomunun bazligina yaptigi yadsinamayacak katkisi. Dimetil amino grubundaki nitrojenin eslenmemis elektron ciftleri, aromatik halka üzerinde dagilarak piridin halkasindaki nitrojenin cok daha elektron zengin olmasini saglamaktadir. DMAP'in katalistleme mekanizmasina bakacak olursak da bunu görmek mümkün :
Görüldügü gibi öncelikle, DMAP Asetik anhidrit ile tepkimeye girerek bir nevi, asetil grubunu aktive ettikten sonra, alkol asetillenmis DMAP ile tepkimeye girip, asetil grubunu DMAP'tan ayirmakta ve asetillenmis alkol olarak ayrilirken, katalitik cevrime tekrar katilmak üzere DMAP'i serbest hale getirmektedir.
Bu tür bir mekanizma, bana enzimlerin, ester hidrolizi gibi basit organik tepkimelerini katalizlemelerinin mekanizmalarini hatirlatiyor. Mantik yine ayni. Katalizor, reaktiflerden biri ile tepkimeye giriyor ve aktive ediyor, ardindan ikinci reaktif geliyor ve bu aktive edilmis kataliz-reaktif kompleksi ile tepkimeye girip, katalizörü serbest hale getiriyor ve ürün olarak cikiyor.
DMAP'in uygulama alani sadece asetilleme tepkimeleri ile de sinirli degil elbette. Baylis-Hillman, Dakin-West tepkimeleri (bunlarin hakkinda yazacagim umarim), aminlerin korunmasi, sililleme, C-asetilleme gibi bir cok tepkimede de kullanilmaktadir. Özellikle, Baylis-Hillman tepkimesi hakkinda, önümüzdeki günlerde birseyler yazmak istiyorum. Oldukca basit, ilginc bir o kadar da faydali bir tepkime.
