Koku ve tad alma ne işe yarar?
Koku ve tad alma yaşam açısından önemlidir. Çünkü bize zehirli yiyecekleri, gazları ve dumanları zamanında haber verirler. Koku alma duyusu tehlikeyi uzaktan ve çok önceden haber verir. Tad alma ise dil köküne değen zehirli maddeleri fark ederek kusma refleksini uyararak bizi korur. Aşcılar ise mesleklerini tad ve koku alma duyularını kullanarak yaparlar. Dünyada her 20 milyon kadar insanın koku ve tad almasından rahatsız olduğu sanılmaktadır.
Koku ve tad alma duyuları nasıl çalışırlar?
Bu duyular elektrokimyasal olaylar aracılığı ile işlev görürler. Koku havada uçabilecek kadar küçük moleküllerin burun içine girip sinir uçlarını uyarmasıla çalışır. Burundaki koku alma hücreleri yemek veya parfum kokuları gibi kokularla uyarılılırlar. Bu hücreler burun boşluğunun en üst kısmında özel bir bölgede beyinle direkt bağlantı halinde bulunurlar. Tad alma ise dil üzerindeki 200-250 tane tad tomurcuğunun içine tükürük tarafından ayrışıma uğramış kimyasal maddelerin girmesiyle başlar. Daha sonra burada oluşan bilgiler sinirlerle beyine taşınırlar. Bu sırada binlerce kimyasal olay olup biter. Genel olarak dil 4 farklı ana tadı algılıyabiliyor. Bunlar tatlı, tuzlu, acı ve ekşi tadlar. Son yıllarda Çin mutfağında asırlardır kullanılan umami tadının da dilimiz tarafından ayırtedilebildiği ortaya çıktı. Tatlı dilin ucu, acı dilin kökü, ekşi ve tuzlu dilin yan kısımları tarafından ayırdedilir. Dil 4 veya 5 tadı ayırdebilirken beyin yüzlerce sıfatla bu tadların karışımını değerlendirmektedir. Beyin buruk, kekremsi veya saman gibi diye karmaşık tanımlamalar yapmaktadır. Lezzet ise tad ve koku duyularının ortak çalışmasıyla algılanır. Burada koku alma lezzeti ayırdetme görevinin %70-80 gibi önemli bir kısmını üstlenir. Bu nedenle burun tıkalı olduğunda tadları almakta güçlük çekilir. Böceklerin tad alma duyuları insanlarınkinden fala gelişmiştir. Ayaklarında ve antenlerinde tad alma hücreleri vardır . Balıklarınki ise yüzgeçlerindedir.
Koku ve tad alma neden bozulur?
Koku ve tad almayı bozan çok sayıda hastalık vardır. Bunların başında üst solunum yolu enfeksiyonları, burun ve sinüslerdeki polipler ve kafa travmaları gelir. Hormon hastalıkları ve dişle ilgili sorunlar da koku ve tad almamızı etkileyebilir. Yaşlılıkla özellikle 60 yaşından sonra bu duyuda azalma olmaktadır. Kadın erkek arasında bu konuda da fark vardır. Kadınların kendilerini ve çocuklarını zehirlenmelerden koruyabilmeleri için erkeklerden daha iyi koku aldıkları anlaşılmıştır. Yıllar boyunca böcek ilaçları gibi kimyasal maddeler soluyanlarda da koku alma duyusu kaybolmaktadır. Sigara da aynı etkiyle koku ve tad alma duyusunu bozar. Sigara bırakıldıktan sonra bu duyular yavaş yavaş geri gelmektedirler. İlaçlarda koku tad almayı bozabilirler. Yüz bölgesine kanser nedeniyle yapılan şua tedavilerinden sonra ve bazı nörolojik hastalıklarda da koku ve tad alma duyuları zarar görmektedir.
Koku ve tad alma bozukluklukları nasıl anlaşılır?
Bu hastaların şikayetleri, ayrıntılı burun boğaz muayeneleri değerlendirilerek gerekirse MR gibi ileri görüntüleme yöntemleri kullanılarak tanıya gidilir. Gelişmiş araştırma merkezlerinde değişik konsantrasyonlarda koku ve tad maddeleri ile çok özel testler yapılarak tanıya yardımcı olunmaktadır. Tad ve koku alma bozuklukları nasıl tedavi edilirler? Tedavi tanının konulmasıyla daha başarılı bir şekilde yapılabilir. Bazen alınmakta olan bir ilacın kesilmesi bile sorunu çözmeye yatmektedir. Üst solunum yolları enfeksiyonlarının iyi tedavi edilmeleri gerekmektedir. Koku almaya burundaki polipler neden oluyorsa bunların ortadan kaldırılması sorunu çözmeye yetmektedir. Bazı viral hastalıklar ve ciddi kafa travmaları kalıcı koku alma sorunlarına neden olabilmektedirler.
