Bursa'nın kimliğine, kültürüne katkı yapan göçmen gruplarından biri de Tatarlar'dır. Tatarlar'ı, hep sert mizaçları altında ciddi ve disiplinli yaşamlarıyla tanıdım. Yakından tanıdığım Prof. Dr. Halil İnalcık, Prof. Dr. İlber Ortaylı ve TRT İstanbul TV Müdürü Zafer Karatay ilk aklıma gelen başarılı Tatarlar.
Sevgili dostum Adnan Süyen'in, bir grup arkadaşıyla çıkardığı "Kalgay" adlı dergi, sadece Bursa'daki Tatarlar için değil, tüm ülkemizdeki Tatarlar'ın en ciddi tarih ve kültür dergisi.
Bu hafta size, sert mizaçları altında çalışkanlığı ve ciddiyeti simgeleyen Bursalı Tatarlar'ın hikayesini anlatmak istiyorum.
KIRIM TATARLARI'NIN ISTIRAPLARI
Kırım'ın önce bağımsız kabul edilmesi, sonra da 1783'te Ruslar'ca işgal edilmesi, burada yaşayan Müslüman halkı tedirginliğe sürüklemişti. General Potemkin'in 70.000 Rus köylüsünü Kırım'a yerleştirerek, Tatar Türkleri'ne ait mülkleri Ruslar'a vermesi üzerine, Tatar Türkler'i topluca göç etmeye başlamışlardı. 1785'ten 1800 yılına kadar devam eden bu ilk Türk göçleri sırasında 300.000 kadar göçmen Kırım'ı terk ederek Rumeli ya da Anadolu'ya geçmişti.
Kırım'dan Türk göçleri bu tarihten sonra da devam etmiş ve 1860 yılına kadar, Türkler'in Osmanlı Devleti'ne ilticaları sürmüştü. Fakat, ikinci büyük Tatar göçmen hareketi, 1856'da sona eren Kırım Savaşı'nı izleyen yıllarda olmuştu. 1860-1862 yılları arasında 227.000 ve onu izleyen birkaç yıl içerisinde de 8.000 göçmen Kırım'dan ayrılmıştı. Kırım göçmenlerinin bir kısmı Rumeli'de, bir kısmı da Anadolu'da, özellikle Eskişehir yöresinde iskan edilmişlerdi.
1878 ve onu izleyen yıllarda, yaklaşık 100 yıllık bir mazisi olan Kırım ve Kafkasya göçleri, mevcut sebeplere yenilerinin de eklenmesiyle olanca hızıyla devam etmişti.
1885 tarihinden itibaren Bursa'da iskân edilen ve yukarıda arşiv belgeleriyle iskân yerleri ve adları tespit edilen göçmenler de tahmini olarak bu rakamlara ilâve edildiğinde, Bursa ilinde 1878-1908 döneminde iskân edilen Kırım ve Kafkas göçmenlerinin sayısı 50 ilâ 60 bin arasındadır. Zaten 1892 yılı kayıtlarına göre Bursa'ya sevk edilen toplam göçmen sayısı da, 162.028 kişidir. Şu halde bu ilde 1878'den sonra iskân edilen göçmenlerin yaklaşık yüzde 34'ünü Kırım ve Kafkasya'dan gelenler oluşturmakta.
TATAR KÜLTÜRÜNÜN BURSA'YA KATKISI
Kırım ve Kafkasya göçmenlerinin yerleşmeleriyle, Bursa'nın demografik yapısında da değişiklikler meydana geldi. Kültür ve uygarlıklar durağı olan Bursa'ya gelen her yeni kültür ve gelenek, kentin değerlerini daha da zenginleştirmişti.
Bursa'ya gelen ilk Tatar göçü Timur dönemine rastlar. Bugün Tatarlar olarak anılan mahalle, 1402 tarihinden sonra Bursa'ya gelen Tatarlar'ın yerleştiği bir yerdi.
Tatarlar'ın başlıca işi at ve ata dayalı meslekler olduğu için, hemen bu mahalle yanındaki Atpazarı Mahallesi'ni de, yine Tatarlar'ın kurduğu sanılmakta…
Mahallede bulunan Tatarlar Mescidi'nin, önce Tatarlar tarafından yaptırıldığı sanılmakta. Zamanla yıkılan bu mescid, 1900'lü yıllarda Ali Hoca tarafından yeniden yaptırılmış.
Tatarlar Mahallesi'yle Atpazarı Mahallesi'ni bağlayan tarihi köprüye de Tatarlar Köprüsü denilmekte. Köprünün kim tarafından yapıldığı belirlenemese de 15. yüzyılda yapıldığı belgelerden anlaşılmakta. Bugün üzerine betondan yeni köprü yapılsa da eski köprünün tek kemeri, beton köprünün altında halen kullanılmakta. Bugün atıl durumda kalan bu orijinal köprü ayaklarının korunması gereklidir.
Önceleri Kapalıçarşı, Tatarlar Mahallesi'ne kadar devam etmekteydi. Tatarlar Mahallesi'ndeki çarşıya Tatarlar Çarşısı denilmekteydi. 1589 tarihli Mühimme Defterindeki bir kayıtta, bu çarşıda bir de meyhanenin bulunduğu anlaşıldığına göre, bu tarihte mahallede gayri Müslim Tatarlar'ın da yaşadığı sanılmakta.
BURSA'DAKİ TATARLAR
1906-07 yıllarında Karaçaylar'dan gelip Hüdavendigar Vilayeti'ne yerleştirilen Kırım Tatarları İzmit ve İnegöl'e iskan edilmişti. 19. yüzyılın sonlarında Mecidiye'de 100 hane, Hıdırlık'ta 97 hane, Vefikiye'de 84 hane, Mollaarap'ta 102 hane, Namazgah'ta 60 hane, İhsaniye'de 18 hane, Alacahırka'da 15 hane Tatar göçmeni yerleşti. Bursa'ya 475 hane, 3.620 kişi iskan edildi.
Karıncadere Sokak'taki Hayriye Mescidi de, bu mahalleyi kuran Tatar göçmenler tarafından 1866 yılında yaptırılmıştı. Ahmetpaşa Mahallesi yakınlarındaki Yeniyer Mezarlığı'na da, 1880'li yıllarda Tatar göçmenleri yerleştirilmişti. Eskiden Karaman Köyü içinde bulunan İhsaniye Köyü'nü, Rusçuk'tan gelen 17 hane Tatar kurmuştu.
Piremir'de çoğunlukla, 1880'li yıllarda gelmiş olan Tatar göçmenleri yaşamakta. 1880'li yıllarda gelen Tatar göçmenleri, hemen Askeri Okulu'nun aşağısına yerleştirilmiştir.
TATAR KÖYLERİ
1900'lü yılların başında Bursa ilçe ve köylerine de Tatar göçmenleri yerleştirilmişti. Tüm ilde yaklaşık 800 hane Tatar yerleştirilmişti.
Karacabey Canbeli Mahallesi'ne 80 hane, Bey Köyü'nde 41 hane, Okçugüney'de 50 hane, Kirmikir/Harmanlı Köyü'nde ise 75 hane Tatar göçmeni yerleştirilmişti. Karacabey'deki Bakırköy'e 1860'lı yıllarda gelen Tatarlar yerleştirilmişti. Bulgar(Hamidiye) Köyü ile Dorumtay Köyü de, 1864 yılından sonra Tatar göçmenler tarafından kurulmuştu. Sazlıca ve İhsaniyeüst köyleri de önce bir Tatar köyüydü. Ovaesemen, Şeyhnaib Köyü de Tatar göçmenleri tarafından kurulmuştu. Ulubat'a bağlı Tatarköy de, büyük olasılıkla 1530 tarihli tahrirat defterinde geçen ve 8 hanenin yaşadığı Tatarhor Köyü olmalı. Karacabey'e toplam 145 hane, İnegöl'e de 51 hane Tatar göçmeni yerleşmişti.
M.Kemalpaşa ilçesi merkez bucağına bağlı Aralık Köyü, 1864 yılında gelen Tatar göçmenleri tarafından kurulmuştu. Bu ilçenin merkez bucağına bağlı Ormankadı'ya da 1820 yılında, halen Tatar Hamamı olarak anılan mevkiye Tatar göçmenleri yerleşmiş.
Yenişehir Beypınar Köyü, 1860 yıllarında Tatarlar'ın yerleşimi ile kurulmuş. 50-60 hane Tatar göçmeni burada at yetiştiriciliği yapmış. Uzun yıllar bölgedeki en iyi at yetiştiricisi olan Tatarlar'ın çoğu, daha sonra Yenişehir merkeze yerleşmiş. Ermeni tüccarlarından Ohennes'in hediye ettiği tarlaya yerleşen Tatarlar, bugün Yenişehir'in Tatarlar Mahallesi'ni kurmuş. Yenişehir Yeni Mahallesi de 1880'li yıllarda gelen Tatarlar tarafından kurulmuş.
İnegöl merkez bucağına bağlı Eskiköy ve Olukman köylerinde de Tatar göçmenler yaşamakta.
Mudanya Ömer Mahallesi'nde de 93 Göçmeni Tatarlar yaşamakta. Mudanya merkez ilçeye bağlı Orhaniye Köyü'nde 15-20 hane Karaçay Tatarları yerleşmişti.
TATARLAR MAHALLESİ
Bursa'nın çok eski bir mahallesi olan Tatarlar, Tatarhace olarak da anılmıştı. 1487 yılı tahrirat defterinde adına rastladığımıza göre Tatarlar'ın 1402 Ankara Savaşı sonunda yerleştirilen Tatarlar olduğu anlaşılıyor.
Kaynaklara göre bu mahalledeki Tatarlar'ın, Karamanoğlu Mehmet'e yardım ettikleri için, Çelebi Mehmet tarafından sürüldüğü de savunulur. Ancak bu mahalledeki Tatarlar sürüldükten sonra bile mahalle adı değişmemiş Tatarlar olarak anılmayı sürdürmüş.
1487 yılında 47 hanesi olan mahallede, 1573 yılında 39 hane yaşamaktaymış. 1508 tarihli bir belgede Tatarmehmet Mahallesi adına rastladık ki, olasılıkla aynı mahalledir. Bu belgeden mahalleye adını veren mescidin, Tatar Mehmet adlı bir kişi tarafından yapıldığı anlaşılmakta.
Bir Yunan kaynağından aktarılan bilgiye göre, Mehmet Koca mahalleye adını vermiştir. 1924 yılında nüfusu azaldığı için, Çukur ve Selimzade Mahallesi ile birleşip tek muhtarlığa bağlanmış.
BURSA TATARLAR'A YURT OLDU
Tatar sözcüğü, ilk aşamada Bursalılar'a Timur dönemindeki kötü intibaları çağrıştırsa da, 1880'li yıllarda gelen Tatar göçmenler Bursa'ya yaptıkları katkılarla gerekli saygınlığı kazanmıştı. Birçok Tatar göçmeni Bursa'da önemli hizmetler yaptı. İşgal yıllarında, ülkemizin en eski sosyalist gazetelerinden biri olan Yoldaş'ı çıkaran İbrahim Hilmi de bir Tatar göçmeniydi.
Bursa ekonomisi ve kültürüne önemli katkılar yapan Bursalı Tatarlar'ın bir de dernekleri bulunuyor. Tatar göçmenler Bursa'ya değer kattı. Bursa da, gelen Tatar göçmenlere kucak açarak kendi kültürleri içinde yeni bir kimlik kazandırdı. Yıllar önce Rus baskısı altında ezilen Tatarlar'ı kentlerine kabul ederek onlara yeni bir vatan ve yaralarına merhem oldu-
Alinti:
Raif KAPLANOĞLU
Şir borek (siir)
ataydan kalgan aŞlar etlİ mayli kamuraŞ
kobetemen, katlama ,laŞka ,cantik ,tataraŞ
Şirböreknen kum össe hastalik nedİr bİlmez
balaban bir doktur aytkan tansİyonlu bir kartka
baŞin avursa ya da kelse avur bir sanci
dakkasinda keser Şibörektİr İlaci
atalardan kalmis aslar etli yagli hamuras
göbeteyle,katlama,laska,cantik tatar yemegi "bunlar tatar yemekleridir"
sirbörekten kim yese hastalik nedir bilmez
büyük bir doktor söylemis tansiyonlu bir yasliya
basin agriyosa ya da gelser büyük bir sanci
dakkasinda keser sirbörektir ilaci
bazi kelimeleri anlayamayanlar icin tercüme ettim
