ekşi sözlük öyle muhterem bir site ki içinde katalizör, kofaktör, koenzimlere dair bile bir sürü yazı var..hatta katalizatör diye de bir şey varmış ki bizim o sürücü kurslarında öğrendiğimiz katalitik konvertör denilen aygıtla aynı şeymiş. daha neler.. o yüzden aslında bu yazıya hiç gerek yok, katalizör için ekşi sözlüğe de bakıp gerekli şeyleri öğrenebilir kişioğlu -veya kızı-.

gelelim konumuza..herkesin çokça duyduğu bir terim katalizör, mesela at bir katalizör oluversin şu tepkime demek gelir içimizden sürekli. nasıl oluyor peki bu? Katalizörler bir tepkimede rol aldığı halde, tepkime sonunda değişmeden çıkar, girenlerin ve ürünlerin de enerjilerine dokunmaz da, daha ziyade, ürünlere giden yolu -path- değiştirir; dolayısıyla tepkimenin termodinamiğiyle değil de , kinetiğiyle alakalıdır. Bir tepkimenin hızı onun aktifleşme enerjisine bağlıdır, bu enerji ne kadar düşükse tepkimenin hızı da o kadar yüksek olur, işte katalizörler de burda devreye girer..Tepkimenin ilk ve son enerjilerini -yani girenlerin ve ürünlerin enerjilerini- sabit tutarak sonsuz sayıda yol -path- yazabiliriz ve bunların hepsinin de hızı az veya çok birbirinden farklı olacaktır. Bu farklı yollar ise tepkime ortamına değişik maddeler katarak elde edilebilir. Ortama hiçbir şey katmadığımızda bir aktifleşme enerjisi vardır elimizde ve katalizör denen madde bu enerjiyi düşürmek yoluyla tepkimenin hızını arttırır. Tepkime sonunda ne kadar ürün oluşacağına ise karışmaz.

Bu nerede işimize yarar? Aktifleşme enerjisi çok yüksek olan tepkimelerin gerçekleşmesi için çok yüksek sıcaklıklara gerek vardır ve katalizörler sayesinde bu sıcaklıklara çıkmamıza gerek kalmaz. Tipik bir örnek vücudumuzdaki tepkimelerdir; vücut sıcaklığımız olan 36.5 derecenin sabit tutulması gerektir ve sıcaklığı arttımak gibi bir lüksümüz yoktur. İşte enzimler muhteşem katalizörlerdir ve vücuttaki tüm tepkimelerin vücut sıcaklığında olmasını sağlarlar.

Gelelim katalizörlerin etki mekanizmasına.. Bazılarının mekanizması çok iyi bilindiği halde bazılarınınki hiç bilinmemektedir. Mesela platin, paladyum gibi metaller doymamış yapıların doyurulmasında sıkça kullanılır; ama öte yandan bazı tepkimelerde katalizör olarak demir kullanılırken -amonyak eldesi-, bazılarında vanadyum -kükürt dioksitten kükürt trioksit eldesi-, bir diğerinde de cam parçaları -muratın bir deneyinde- kullanılır ve bunlar genelde deneme-yanılmayla bulunmuşlardır. Peki bunların önceden kestirilmesi yani hangi tepkime için hangi katalizörün kullanılabileceğini öngörmek münkün değil midir? Aslında bu soruya verebilecek bir yanıtım en azından şu an için yok, ama içimden bir ses teorik çalışmaların bu konuda yardımcı olabileceğini söylüyor. Yapay enzim çalışmaları bariz bir örnek bunun için.

Yazı çok uzadı aslında. Sadece katalizörler tepkime sonunda değişmeden çıkan ve tepkime hızını arttıran maddelerdir deseydik de olurdu, boşuna gevezelik ettik. Affola...