Eşeysiz Üreme
Eşeysiz üremenin temeli mitoz bölünmedir. Bu yüzden eşeysiz üreme ile oluşan canlılar birbirlerine benzerler. Eşeysiz üreyen canlılardan biri , kalıtsal özellikleri bakımından diğerine benzemiyorsa nedeni mutastondur. Eşeysiz üreme çeşitleri 4 başlık altında incelenebilir.
• Bölünerek Eşeysiz Üreme
• Tomurcuklanma ile Eşeysiz Üreme
• Sporla Eşeysiz Üreme
• Vejatatif Eşeysiz Üreme
Bölünerek Eşeysiz Üreme
Bölünerek eşeysiz üremenin görüldüğü canlılara bakteriler örnek verilebilir. Bakterilerdemn başka amip , paramezyum ve öglena da eşeysiz ürer.
Plazmodyum ; yaşam devrini insan ve anofel cinsi sivrisineğin dişisinde tamamlar. İnsan kanında eşeysiz , anofel de eşeyli üreme yaparlar.
Bu tir üremede , çekirdek içindeki kromatin maddesi kendini eşledikten sonra , önce çekirdek daha sonra ise boğumlama ile sitoplazma bölünür. Bu tip üremeye amitoz bölünmeyle üreme denir. Prokaryot hücreli olan bakterilerde çekirdek bulunmadığından , DNA eşlenmesinden sonra boğumlama ile hücre bölünür.
Tomurcuklanma ile Eşeysiz Üreme
Tomurcuklanma ile üremede , ana hücrede tomurcukla şeklindeki uzantılar gözlenir. Daha sonra bu tomurcuklar , ana canlıdan ayrılarak yeni canlıyı meydana getirir. Tomurcuklanma ile üreme bazı protistlerde , sölenterelerden hidrada , bazı bitkilerde ve mantarlarda olan bira mayalarındagörülür.
Sporla Eşeysiz Üreme
Tek başına sporla üreme evresi yoktur. Sporla eşeysiz üremeyi , eşeyli üreme takip eder.
Rejenerasyon ( Yenileme )
Ana canlıdan kopan bir parçanın yerine yenisinin gelmesidir. Bu olayda canlının hücre sayısının mitoz bölünme ile artması iş görür. Canlının evrimleşmişliği arttıkça rejenerasyon yeteneği azalır.
Örnek : Kesilen bir dalın yerine yenisinin gelmesi , kesilen planaryanın yenilenmesi , kesilen deniz yıldızı kolunun veya kertenkele kuyruğunun yenilenmesi gibi olaylar rejenerasyona birer örnektir. Kesilen insan derisinin onarımı da bir rejenerasyon örneğidir. Karaciğer , dil gibi organların rejenerasyon yeteneği diğer dokulara göre daha yüksektir.
Soru :
A türü bir elma bitkisinden alınan bir dal , B türü bir elma ağacına aşılanarak üretilitor. Bu durumda , aşılanan dal hakkında aşağıdakilerden hangisi söylenemez ?
a) Aşılanan A dalının iletim demetleri ile B ağacındaki kaynaşmıştır.
b) Aşılanan dal gelişerek meyve verebilir.
c) Aşılanan dalda oluşan elmalar , A türünün elmasına benzer.
d) Aşılanan dalda oluşan elmalerın genetik yapısı A ve B türünün elmelerının karışımıdır.
e) Aşılanan dal ile aşılama yapılan elma ağacıarasında gen alışverişi olmaz.
Çözüm :
Aşılama olayında bitkilerin yakın tür olmaları önemlidir. Aksi durumda aşı tutmayabilir. Aşılama olayı , eşeysiz üremenin vejatatif şeklidir. Eşeysiz üremenin temeli mitoz bölünme olduğundan , aşılanan dal A ile B ağacı arasında genetik bir bağ yoktur.
Yanıt D dir.
Metagenezle Üreme
Bu tip üremede , eşeysiz üreyen dölleri , eşeysiz üreyen döller takip ettiği için , bu üremeye döl değişimi de denir. Metagenezde eşeysiz üreme evresi sporla üreme evresidir.
Karayosunlarında Metagenez
Karayosunları , damarsız bitkilerdendir ve kara bitkileriyle su bitkileri arasındaki geçit formunu oluştururlar . İletim demetleri olmadığından beslenmeleri difüzyonla olur. Bu yüzden nemi bol bölgelerde yaşarlar.
Eğreltiotunda Metagenez
Eğreltiotları , damarlı tohumsuz bitkilerdendir. Bunlarda iletim demetleri gelişmiştir. Eğreltiotlerında spor keseleri saprofit döl (2n)olan eğrelti bitkisinin yaprakları altındadır. Eğreltiotundaki metagenez , karayosunundaki ile temelde aynıdır. Fakat karayosununda iki ayrı bitki (erkek ve dişi) halindeki gametofitler , kalp şeklindeki tek bir gametofite indirgenmiştir. Yani monoploid evre kısalmıştır.
Plazmodyumda Metagenez
Bu tek hücreli protistin eşeyli evresi (döllenme + mayoz) anofel cinsi sivrisinekte , eşeysiz evresi ise insan alyuvarı içinde geçer.
Eşeyli Üreme
Eşeyli üremenin temeli , mayoz , hücre bölünmesi ve döllenmesidir. Eşeyli üremenin en önemli özelliği , iki ayrı canlının birleşmesi sonucu ortaya çıkan yeni canlıda , kalıtsal varyasyonlara neden olmasıdır. Bu yüzden eşeyli üreyen canlıların yaşama şansı daha yüksektir. Bunun nedeni doğal seleksiyon sonucu oluşan adaptasyonlardır.
Gamet Şekillerine Göre Eşeyli Üreme
Gamet şekillerine göre üreme şekli üç çeşittir.
Erkek ve dişi gametlerin şekli aynı ise bu tür şekilde üremeye İzogami denir.
Erkek ve dişi gametlerin şekli birbirine benzemiyorsa bu tür şekilde üremeye Heterogami denir.
Oogami ise heterogaminin daha ileri şeklidir. Sperma küçük ve hareketli , yumurta büyük ve hareketsizdir.
Konjugasyonla Eşeyli Üreme
Bu üreme şeklinde eşeyli üremenin tipik özelliği olan ayrı gamet oluşumu ve döllenme görülmez. Fakat , eşeyli üremenin en önemli özelliği olan , kalıtsal varyasyonun ortaya çıkışı , konjugasyonla üremede görülür.
Partenogenezle Eşeyli Üreme
Partenogenez , döllenme olmaksızın üreme demektir. Bir kurbağa yumurtasına deneysel olarak topluiğne batırılırsa yumurta , bir kurbağa oluşturmak için bölünmeye başlar. Buna deneysel partenogenez denir. Partenogenez bazı eklembacaklılarda özellikle arılarda görülür.
Kozalaklı Bitkilerde Eşeyli Üreme
Kozalaklı bitkilerdeki üreme ile çiçekli bitkilerdeki üreme temelde aynıdır. Ancak bazı farklılıklar vardır. Bu farklılıkların biri çiçek yerine kozalak içinde tohum oluşması , diğeri ise kozalaklı bitkilerdeki tohumun çokçenekli olmasıdır.
Çiçekli Bitkilerde Eşeyli Üreme
Çiçekli bitkilerde üreme organı , çiçek içinde bulunur. Bazı çiçeklerde sadece dişi veya erkek organ bulunur. Bu çiçeklere eksik çiçek denir. Bazı çiçeklerde ise erkek organ ile dişi organ aynı çiçekte bulunur. Böyle çiçeklere tam çiçek denir. Bitkilerde tozlaşmayı kolaylaştırmak amacıyla böcekleri cezbedici özellikler bulunur. Renkli taç yapraklar ve koku bu özelliklerden bazılarıdır. Tam çiçekte dıştan içe doğru , çanak yapraklar , taç yapraklar , erkek organlar ve dişi organlar bulunur.
Tohumlu Bitkilerde Eşeysiz Üreme
Tohumlu bitkilerde eşeyli üreme konusu bazı alt başlıklarda incelenebilir. Bu alt başlıklar şunlardır :
Erkek Organ ve Polen Oluşumu
Bir sapçık ile bunun ucundaki başçıktan oluşmuştur. Çiçek tozları başçık içinde oluşur. Başçık içinde dört tane polen kesesi vardır. Ploen keseleri içinde binlerce polen ana hücreleri bulunur.
Başçıktan Polen Oluşumu
Farklı tür bitkilerin polenlerinin dışı , türe has şekillere sahiptir. Aynı şekilde , her türün dişi organının tepeciği de türe has şekle sahiptir. Bu yüzden bir polen , kendi türünün tepeciği üzerinde çimlenir.
Dişi Organ
Genellikle çiçeğin ortasında bulunur , bir veya daha fazla sayıda olabilir. Dişi organın ovaryumu içinde bir veya daha fazla tohum taslığı bulunur.
Tohum Taslığı İçinde Yumurta Oluşması
Tohum taslığı içinde 2n kromozomlu makrospor ana hücresi vardır. Bu hücre mitoz ve mayoz hücre bölünmeleri geçirerek yumurta oluşturur.
Tozlaşma
Erkek organın tepeciğinde oluşan polenlerin dişi organın tepeciğine taşınmasına tozlaşma denir. Tozlaşma sonucu tohum ve meyve oluşur.
Soru :
Çimlenmeye hazır bir bitki tohumunda aşağıdakilerden hangisi bulunmaz ?
a) Embriyo
b) Endosperm
c) Tohum kabuğu
d) Yumurta hücresi
e) Çenekler
Çözüm :
Tohum , döllenme olayından sonra oluşur. Halbuki yumurta hücresi döllenme olayından önceki embriyo kesesinde bulunur.
Yanıt D dir.
Meyve
Dişi organın ovaryumu gelişerek tohum etrafındaki etli kısmı oluşturur. Etli kısım ile birlikte tohumun oluşturduğu yapıya meyve denir.Ovaryumdaki tohum taslığı sayısı kadar , meyvede tohum bulunur. Meyve oluşumu sırasında sadece ovaryum gelişirse gerçek meyve oluşur. Meyve oluşumuna çiçek tablası katılırsa yalancı meyve oluşur. Çiçek , elma , armut , incir , dut gibi meyveler , yalancı meyvelere örnek verilebilir. Meyve oluşumu bir dişi organdan gelmişse basit meyve , birkaç dişi organda meydana gelmişse birleşik meyve denir.
Hayvanlarda Eşeyli Üreme
Yumurta içinde bulunan vitellüs bitki tohumunda bulunan endospermle aynı işi görür. Farklı türlerde yumurtada bulunan vitellüsün miktarı ve dağılımı farklıdır. Bu yüzden zigotun mitoz bölünmelerinde ve farklılaşmasında türlerre göre farklılıklar görülür. Bunun yanısıra eşeyli üreyen hayvanlardaki döllenme olayı ve zigotun oluşması ana hatları ile aynıdır. Hayvanın yaşadığı ortama göre iki çeşit döllenme vardır. Bunlar dış ve iç döllenmedir.
Yassı solucanlar ve toprak solucanlarında hem erkek hem de dişi organ birlikte bulunur. Böyle hayvanlara hermafrodit hayvanlar denir. Bazı insanlarda da anormal olarak hermafroditlik vardır. Hermafrodit insanlar kısırdır.
İç Döllenmenin Özellikleri :
• Döllenme olayı dişi bireyin içinde olur.
• Karada yaşayan hayvanlarda görülür.
• Çiftleşme olayı vardır.
• Çiftleşme organı vardır.
• Döllenme ihtimali yüksektir.
• Döllenme ihtimali yüksek olduğu için gamet sayısı azdır.
Dış Döllenmenin Özellikleri :
• Döllenme olayı suda olur.
• Suda yaşayan hayvanlarda görülür.
• Çiftleşme olayı yoktur.
• Çiftleşme organı yoktur.
• Döllenme ihtimali düşüktür.
• Döllenme ihtimalini arttırmak için gamet sayısı fazladır.
İnsanda Üreme Sistemi
Erkek Üreme Sistemi
Erkeklerdeki üreme sistemi ; tetisler , erkek eşey organı ve yardımcı bezlerden oluşur.
Testisler , spermlerin meydana geldiği bezlerdir.
Erkek eşey organı , spermlerin yardımcı bez sıvılarının ve idrarın dışarı atılmasını sağlayan çiftleşme organıdır.
Yardımcı bezler , spermlerin içinde hareket ettiği sıvıları üreten bezlerdir. Bunlar ; prostat bezi , serminal keseler ve Cowper bezleridir.
Erkekte üreme hücresi spermdir. Spermler karın boşluğu içinde gelişen bir çift testis içinde meydana gelir. Testisler doğumdan önce ya da doğumdan kısa bir süre sonra tstis torbasına geçerler. Testislerin skrotal içine inmesi sperm yapımı için gereklidir. Çünkü spermler vücut sıcaklığında oluşamaz. Henüz hareket ve döllenme özelliği kazanmamış spermler , seminifer tüpçüklerden geçerek rete testis adı verilen kanalcıklar bölgesine arodan da hareket ve döllenme yeteneği kazanacakları epididimis denilen bölgeye geçerler. Her epididimis , vasdeferens denilen bir kanalla testis torbasından çıkararak karın boşluğuna doğru idrar kesesi üzerinden idrar kanalına açılır.
Dişi Üreme Sistemi
Dişilerde üreme organları yumurtalıklar , döllenme borusu , rahim ve vajinadan oluşur.
Yumurtalıklar , karın boşkuğunun alt tarafında bulunur.
Döllenme borusu , yumurtalıkları rahmin üst kısmına bağlar.
Rahim , karın boşluğunun alt bölgesinde idrar kesesinin arkasındaki kaslı bir yapıdır.
Vajina , döllenmemiş yumurtanın ve döl yatağında yeni oluşan dokuların dışarı atıldığı kanaldır.
Menstrual Döngü
Dişilerde , yumurtalıklarda ve buna bağlı olarak meydana gelen değişiklere menstrual döngü denir.
Folikül Evresi : Yumurtalıklarda pek çok folikül ve bunların içlerinde olgunlaşmamış yumurta hücreleri vardır. Foliküllerden biri gelişerek içi sıvı ile dolar ve foliküldeki yumurta hücresi olgunlaşarak döllenme özelliğine sahip bir yumurta haline gelir.
Ovulasyon Evresi : Olgunlaşan yumurtanın , folikülün yırtılmasıyla yumurtalıklarda atılmasıdır. Atılan yumurta kirpikli huni tarafından yakalanarak döllenme borusuna geçer.
Korpus luteum Evresi : Folikül yırtıldığında , folikül hücreleri sarı renkli yağ damlacıkları taşıyan korpus luteum dokusu haline geçer.
Menstruasyon Evresi : Yumurtanın döllenmediği durumlarda 14 gün içerisinde korpus luteum bozulur ve progesteron azalır. Böylece rahim iç duvarı parçalanır. Döllenmemiş yumurta doku parçaları bir miktar kanla beraber dışarı atılır. Buna menstrual evre denir.
